چانه عقب‌رفته یا فک عقب‌رفته، به وضعیت و ناهنجاری‌ای گفته می‌شود که در آن فک پایین (فک تحتانی) به‌درستی در موقعیت خود قرار نگرفته و به سمت عقب یا داخل جمجمه قرار دارد.
این مشکل می‌تواند تأثیراتی جدی بر ظاهر صورت، عملکردهای دهان، دندان‌ها و حتی راه‌های تنفسی بگذارد. در این مطلب به ابعاد مختلف این ناهنجاری، دلایل ایجاد، راه‌های درمان و عوارض احتمالی آن خواهیم پرداخت.
۱. تعریف چانه عقب‌رفته
فک عقب‌رفته (Retrogenia یا Mandibular Retrognathia) به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن فک پایین به‌طور غیرطبیعی کوچک‌تر و عقب‌تر از حد معمول است. این مشکل می‌تواند تنها فک پایین را درگیر کند یا همراه با مشکلات دیگری مانند تنگی قوس دندانی، ناهنجاری‌های استخوانی صورت و اختلالات تنفسی باشد. در افراد مبتلا، فک بالا نیز ممکن است به حالت طبیعی خود قرار نداشته باشد و تناسب کلی صورت به‌هم‌ریخته به نظر برسد.
۲. علل فک عقب‌رفته
چانه یا فک عقب‌رفته می‌تواند به دلایل مختلفی ایجاد شود که شامل موارد زیر است:
الف) عوامل ژنتیکی
ژنتیک نقش مهمی در شکل‌گیری و رشد استخوان‌های صورت دارد. در برخی از خانواده‌ها، چانه عقب‌رفته یک ویژگی ارثی است که از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. اگر یکی از والدین یا هر دو دارای این مشکل باشند، احتمال اینکه فرزند نیز به آن دچار شود، افزایش می‌یابد.
ب) مشکلات رشدی
اختلال در رشد صحیح استخوان‌های فک، به‌ویژه در دوره‌های رشد سریع (مانند دوران کودکی و نوجوانی) می‌تواند منجر به ایجاد چانه عقب‌رفته شود. برخی از ناهنجاری‌های رشدی ممکن است ناشی از بیماری‌های مادرزادی، سوءتغذیه، یا عدم دریافت کافی مواد مغذی لازم برای رشد استخوان‌ها باشد.
ج) مشکلات تکاملی
عوامل محیطی نیز می‌توانند به ناهنجاری‌های فکی و دندانی منجر شوند. به‌عنوان مثال، استفاده طولانی‌مدت از پستانک، مکیدن انگشت، یا فشارهای غیرطبیعی به دندان‌ها در دوران کودکی می‌تواند موجب تغییر در موقعیت و شکل فک‌ها شود.
د) جراحی‌ها یا آسیب‌ها
آسیب به فک تحتانی یا جراحی‌هایی که منجر به تغییر ساختار استخوانی می‌شود، می‌تواند باعث تغییر در موقعیت چانه و عقب‌رفتن آن شود. همچنین برخی از تومورها یا عفونت‌های فکی نیز ممکن است منجر به تغییر در رشد طبیعی استخوان‌های فک شوند.
۳. علائم و نشانه‌ها
افرادی که دچار چانه عقب‌رفته هستند ممکن است با علائم و مشکلات مختلفی روبرو شوند که شامل موارد زیر است:
الف) مشکلات ظاهری
یکی از اصلی‌ترین علائمی که افراد مبتلا تجربه می‌کنند، تغییر در تناسب و ظاهر صورت است. فک پایین به‌طور غیرطبیعی عقب‌تر از فک بالا قرار می‌گیرد و این مسئله می‌تواند باعث ایجاد عدم تقارن در صورت و کاهش زیبایی شود. همچنین پروفیل صورت از نیم‌رخ به‌خوبی نشان‌دهنده این مشکل است؛ در این حالت صورت به‌گونه‌ای به نظر می‌رسد که انگار چانه کوتاه و کوچک‌تر از حد طبیعی است.
ب) مشکلات دندانی
چانه عقب‌رفته معمولاً همراه با ناهنجاری‌های دندانی مانند ناهماهنگی دندان‌ها، کراس بایت یا مال اکلوژن است. در این شرایط، دندان‌ها به‌درستی روی هم قرار نمی‌گیرند و ممکن است فرد در جویدن غذا یا حتی تکلم دچار مشکل شود.
ج) مشکلات تنفسی
در برخی از موارد شدید، چانه عقب‌رفته می‌تواند باعث انسداد راه‌های هوایی شود. این مشکل به‌ویژه در هنگام خواب مشهودتر است و ممکن است به مشکلاتی نظیر آپنه خواب (توقف تنفس در خواب) منجر شود. افرادی که به آپنه خواب مبتلا هستند معمولاً با خروپف و تنگی نفس در خواب مواجه می‌شوند.
۴. تأثیرات روانی
ظاهر صورت و تناسب آن با دیگر اجزای بدن تأثیر مهمی بر اعتمادبه‌نفس فرد دارد. افراد مبتلا به چانه عقب‌رفته ممکن است از نظر زیبایی‌شناختی دچار نگرانی و استرس شوند. کاهش اعتمادبه‌نفس و نگرانی از قضاوت‌های دیگران می‌تواند به مشکلات روانی نظیر افسردگی و اضطراب منجر شود.
۵. تشخیص
تشخیص چانه عقب‌رفته معمولاً توسط ارتودنتیست‌ها و جراحان فک و صورت انجام می‌شود. این تشخیص شامل بررسی‌های بالینی، عکسبرداری‌های رادیوگرافی (مانند پانورکس و سفالومتری) و گاهی نیز انجام اسکن‌های سه‌بعدی است. با این روش‌ها، پزشک می‌تواند اندازه‌گیری‌های دقیقی از فک‌ها و موقعیت آن‌ها نسبت به یکدیگر انجام دهد و به تعیین شدت مشکل بپردازد.
۶. روش‌های درمانی
درمان چانه عقب‌رفته بستگی به شدت مشکل و سن بیمار دارد. روش‌های درمانی متنوعی وجود دارد که می‌تواند به بهبود وضعیت فک و چانه کمک کند.
الف) ارتودنسی
یکی از رایج‌ترین روش‌های درمانی برای چانه عقب‌رفته، ارتودنسی است. این روش معمولاً برای کودکان و نوجوانان که هنوز در حال رشد هستند، مؤثرتر است. ارتودنسی با استفاده از دستگاه‌های مختلف، مانند بریس‌ها و دستگاه‌های فکی، به تغییر موقعیت فک‌ها کمک می‌کند.
ب) جراحی ارتوگناتیک
برای افرادی که با ناهنجاری‌های شدیدتری مواجه هستند یا افرادی که در دوران بزرگسالی تشخیص داده می‌شوند، جراحی ارتوگناتیک به‌عنوان گزینه‌ای مؤثر در نظر گرفته می‌شود. در این روش، جراح فک با تغییر موقعیت استخوان‌های فک تحتانی، آن را به جلو حرکت می‌دهد و تناسب میان فک‌ها و دندان‌ها را بهبود می‌بخشد.
ج) تزریق ژل یا فیلر
در برخی از موارد خفیف، پزشکان ممکن است از تزریق ژل یا فیلر به چانه برای بهبود ظاهر آن استفاده کنند. این روش غیرتهاجمی است و نتایج فوری دارد، اما موقتی است و پس از چند ماه نیاز به تکرار دارد.
د) فیزیوتراپی و تمرینات تقویتی
برخی از تمرینات فیزیوتراپی می‌توانند به تقویت عضلات فک و بهبود عملکرد آن کمک کنند. این تمرینات به‌خصوص برای افرادی که دچار اختلالات مفصلی هستند، مفید است.
۷. عوارض احتمالی درمان
درمان‌های چانه عقب‌رفته ممکن است با عوارضی همراه باشد که در زیر به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
الف) درد و تورم
پس از جراحی یا استفاده از دستگاه‌های ارتودنسی، برخی از بیماران ممکن است دچار درد، تورم یا ناراحتی شوند. این علائم معمولاً موقتی هستند و با استفاده از مسکن‌ها و مراقبت‌های پزشکی کاهش می‌یابند.
ب) عوارض جراحی
در جراحی‌های ارتوگناتیک، عوارضی مانند خونریزی، عفونت یا تغییرات حسی در ناحیه فک و چانه ممکن است رخ دهد. همچنین دوره نقاهت پس از جراحی ممکن است طولانی باشد و بیمار نیاز به مراقبت‌های ویژه‌ای داشته باشد.
ج) عدم هماهنگی نتایج
در برخی موارد، درمان‌های انجام‌شده ممکن است نتایج دلخواه را ارائه ندهند و نیاز به درمان‌های مکمل یا اصلاحی داشته باشند. به‌عنوان مثال، در تزریق فیلر ممکن است عدم تقارن جزئی در چانه ایجاد شود که نیاز به اصلاح دارد.
۸. پیشگیری
برای جلوگیری از بروز مشکلات چانه عقب‌رفته در کودکان، توصیه می‌شود که والدین از استفاده طولانی‌مدت پستانک و مکیدن انگشت جلوگیری کنند و به تغذیه صحیح و مراقبت‌های بهداشتی دهان و دندان توجه داشته باشند. همچنین معاینات منظم ارتودنتیست از سنین پایین می‌تواند به شناسایی و پیشگیری از مشکلات احتمالی کمک کند.
نتیجه‌گیری
چانه عقب‌رفته یکی از مشکلات رایج فکی است که می‌تواند هم تأثیرات زیبایی‌شناختی و هم عملکردی بر زندگی فرد داشته باشد. با تشخیص به‌موقع و انتخاب روش درمانی مناسب، این مشکل قابل‌درمان است و می‌توان به بهبود کیفیت زندگی و افزایش اعتمادبه‌نفس افراد کمک کرد.
در نهایت، مهم است که افراد مبتلا به این ناهنجاری به بهترین دکتر جراحی فک در تهران مراجعه کنند تا بهترین راهکار را برای درمان به آن ها معرفی نماید.
